Trong kỷ nguyên của GPS và smartphone, kỹ năng sử dụng la bàn thành thạo vẫn là nền tảng để đảm bảo an toàn khi khám phá thiên nhiên. Trong bài viết dưới đây, Decathlon sẽ hướng dẫn cách sử dụng la bàn chi tiết, dễ hiểu và dễ áp dụng, giúp bạn tự tin chinh phục mọi chuyến dã ngoại, hiking, trekking và cả leo núi mạo hiểm.
Mục lục bài viết
- 1. Các bộ phận thiết yếu của la bàn và thuật ngữ cần biết
- 2. Cách sử dụng la bàn kiểm tra phương hướng
- 3. Cách sử dụng la bàn để khớp bản đồ với thực địa
- 4. Cách lấy phương vị từ bản đồ để di chuyển trên thực địa
- 5. Cách dùng la bàn đi theo phương vị được cho sẵn
- 6. Cách dùng la bàn tìm vị trí chính xác của bạn trên bản đồ
- 7. Lưu ý khi sử dụng la bàn
1. Các bộ phận thiết yếu của la bàn và thuật ngữ cần biết
1.1. Nhận biết các bộ phận của la bàn
Những chiếc la bàn được sử dụng để đọc bản đồ, xác định phương hướng và dùng trong các hoạt động ngoài trời thường có những bộ phận dưới đây:
Tấm đế (Baseplate): Là phần nền trong suốt của la bàn và có các cạnh thẳng. Nó dùng để đặt lên bản đồ, kẻ đường và đo khoảng cách.
Thước tỷ lệ (Ruler): Được in ngay trên các cạnh của tấm đế, dùng để đo khoảng cách trên bản đồ dựa trên tỷ lệ của bản đồ đó.
Tấm đế trong suốt in vạch thước tỷ lệ (Nguồn: Internet)
Mũi tên chỉ hướng di chuyển (Direction of travel arrow): Mũi tên in trên tấm đế, chỉ chính xác hướng bạn cần đi sau khi đã xác định phương hướng xong.
Vạch tam giác/mũi tên chỉ hướng di chuyển (Nguồn: Internet)
Vành bezel/vành độ (Rotating bezel): Vòng tròn xoay có các vạch chia đều từ 0° đến 360°, tượng trưng cho toàn bộ hướng trong không gian. Nó dùng để đọc số độ phương vị (azimuth/bearing).
Vành xoay độ la bàn (Nguồn: Internet)
Vạch chuẩn chỉ hướng (Index Line): Một điểm mốc cố định nằm ngay trên mũi tên chỉ hướng di chuyển, giúp bạn đọc số độ trên la bàn.
Vạch chuẩn chỉ hướng (Nguồn: Internet)
Kim la bàn/kim từ (Magnetized needle/Compass needle): Kim nam châm nằm trong hộp chứa dung dịch. Đầu kim màu đỏ luôn chỉ về Cực Bắc từ tính (không phải Cực Bắc địa lý).
Kim la bàn từ (Nguồn: Internet)
Mũi tên định hướng (Orienting arrow): Mũi tên nằm bên trong vòng xoay của la bàn, giúp kim la bàn từ được “khoá” vị trí theo đúng hướng Bắc từ, vì vậy la bàn được định hướng chuẩn xác so với thực tế.
Mũi tên định hướng (Nguồn: Internet)
Các đường định hướng (Orienting lines): Các đường song song in bên trong vòng xoay la bàn, song song với mũi tên định hướng. Chúng dùng để căn chỉnh với các đường kinh tuyến (đường Bắc-Nam) trên bản đồ.
Các đường song song định hướng (tô vàng) (Nguồn: Internet)
Ngoài ra, tuỳ vào loại la bàn và dòng sản phẩm của từng nhà sản xuất, bạn cũng có thể thấy một số bộ phận khác như:
Kính lúp (Magnifier): Được tích hợp để hỗ trợ đọc rõ các chi tiết nhỏ trên bản đồ hoặc các bộ phận nhỏ trên la bàn.
Dây ngắm (Sighting wire): Là một dây mảnh nằm trên phần ngắm, dùng để nhắm tới điểm đích khi đo góc hoặc lấy phương vị.
Khe ngắm và ống kính (Sighting slot and lens): Bộ phận hỗ trợ ngắm chính xác bằng cách nhìn xuyên qua khe và soi qua ống kính, giúp lấy hướng chính xác với các vật thể xa.
Khuôn mẫu (Templates): Các lỗ hoặc đường rãnh dùng để vẽ ký hiệu, đo toạ độ trên bản đồ nhanh chóng
Thang chỉnh độ lệch từ (Declination scale): Thang chia độ in trên mặt la bàn, giúp người dùng chỉnh vòng xoay để bù trừ độ lệch từ, cho kim từ la bàn khớp với Cực Bắc địa lý, tránh sai lệch khi di chuyển ngoài thực địa.
Thang chỉnh độ từ sai (Nguồn: Internet)
1.2. Một số thuật ngữ cần biết
Bắc thật, Bắc từ và Bắc lưới
- Bắc thật (True North): Là hướng đến Cực Bắc địa lý thật sự của Trái Đất. Đây là hướng tham chiếu chính xác nhất để xác định phương hướng trên bề mặt Trái Đất.
- Bắc từ (Magnetic North): Là hướng mà kim la bàn chỉ tới, tức là hướng về Cực Bắc từ của Trái Đất, nơi có trường từ mạnh nhất ở bán cầu Bắc. Cực Bắc từ không trùng với Cực Bắc địa lý và vị trí của nó thay đổi theo thời gian do biến động của từ trường Trái Đất.
- Bắc lưới (Grid North): Là hướng Bắc theo trục lưới tọa độ trên bản đồ chiếu phẳng, ví dụ như hệ tọa độ UTM. Bắc lưới có thể lệch so với Bắc thật vì bản đồ được chiếu phẳng từ bề mặt cong của Trái Đất.
Lưu ý: Bản đồ được vẽ theo hướng Bắc thật hoặc Bắc lưới. La bàn luôn chỉ về hướng Bắc từ.
Kim la bàn hướng về Cực Bắc từ, không trùng khớp với Cực Bắc địa lý thật của Trái Đất (Nguồn: Internet)
Phương vị (Bearing):
- Phương vị là góc tạo bởi hướng Bắc và đường thẳng ngắm từ vị trí của bạn đến một điểm mốc. Nói cách khác, đó chính là con số chỉ ra bạn phải đi chếch bao nhiêu độ so với hướng Bắc để tới nơi muốn đến.
- Hệ góc này được chia thành 360° theo chiều kim đồng hồ, tượng trưng cho toàn bộ vòng tròn phương hướng. Ví dụ: 0° (hoặc 360°) là Bắc, 90° là Đông, 180° là Nam, 270° là Tây.
- Ví dụ, thay vì nói “đi về hướng Đông Bắc”, bạn có thể xác định hướng đi chính xác hơn bằng cách nói “đi theo góc/phương vị 45°”.
Độ từ thiên (độ lệch từ)
- Độ từ thiên (độ lệch từ) là góc lệch giữa Bắc thật và Bắc từ tại một vị trí cụ thể trên Trái Đất. Góc này có thể dương hoặc âm tùy theo khu vực bạn đang đứng (lệch về phía Đông hoặc Tây). Giá trị độ từ thiên khác nhau theo vị trí và thời gian.
- Giá trị độ từ thiên thường được ghi rõ trên bản đồ hoặc có thể tra cứu qua các nguồn uy tín như cơ quan khí tượng, bản đồ/trắc địa, trang web chuyên ngành (ví dụ: NOAA Magnetic Declination Calculator) hoặc ứng dụng bản đồ địa hình.
- Để xác định chính xác hướng Bắc thật hoặc phương vị trên bản đồ, bạn cần phải bù độ lệch từ. Vì nếu không có sự điều chỉnh, hướng di chuyển của bạn có thể bị lệch đến hàng kilomet do sai số tích luỹ, đặc biệt khi đi đường dài.
Bạn có thể xem độ lệch từ trên bản đồ địa hình từng khu vực (Nguồn: Internet)
|
Lưu ý khi bù độ lệch từ: La bàn có tính năng hiệu chỉnh sẵn: Chỉnh mũi tên định hướng theo hướng dẫn của nhà sản xuất thiết bị, la bàn sẽ tự “bù” độ lệch từ. Với la bàn thường: Sau khi đo phương vị, bạn phải tự tính toán để bù độ lệch từ,
|
2. Cách sử dụng la bàn kiểm tra phương hướng
Đây là thao tác cơ bản nhất để biết bạn đang đối mặt hoặc di chuyển theo hướng nào.
Bước 1: Giữ la bàn nằm ngang trên lòng bàn tay, để trước ngực.
Bước 2: Xoay người và la bàn, sao cho mũi tên chỉ hướng di chuyển chỉ về phía bạn muốn kiểm tra.
Căn chỉnh la bàn để mũi tên chỉ hướng di chuyển trỏ về phía bạn cần kiểm tra (Nguồn: Internet)
Bước 3: Xoay vành độ cho đến khi mũi tên định hướng nằm trùng khít với đầu đỏ của kim la bàn (Quy tắc “Keep the red in shed”).
Xoay vành độ và thực hiện quy tắc “keep the red in shed”
Bước 4: Lúc này, con số nằm tại vạch chuẩn chỉ hướng chính là phương vị (số độ). Ví dụ, nếu số 320 nằm ở vạch đó, bạn đang nhìn về hướng 320°, tương ứng với hướng Tây Bắc (NW).
Sau khi kim la bàn khớp với mũi tên định hướng, đọc phương vị tại vạch chuẩn của la bàn (Nguồn: Internet)
3. Cách sử dụng la bàn để khớp bản đồ với thực địa
Định hướng bản đồ là kỹ năng làm bản đồ của bạn trùng khớp với cảnh quan thực tế, giúp bạn dễ dàng đối chiếu địa vật trên bản đồ với những gì nhìn thấy xung quanh.
Bước 1: Đặt bản đồ trên một mặt phẳng nằm ngang. Sau đó đặt la bàn lên bản đồ, sao cho mũi tên chỉ hướng di chuyển hướng về phía trên của bản đồ (xem mục 1 trong ảnh).
Bước 2. Xoay vành độ (bezel) để chữ N (North – Bắc) nằm cùng chiều với mũi tên chỉ hướng di chuyển (xem mục 2 trong ảnh).
Bước 3: Trượt tấm đế của la bàn đến khi một cạnh thẳng của nó trùng với mép thẳng của bản đồ. Lưu ý lúc này mũi tên chỉ hướng di chuyển vẫn phải hướng lên trên bản đồ (xem mục 3 trong ảnh).
Bước 4: Giữ chắc cả bản đồ và la bàn, sau đó xoay cả cơ thể bạn cho đến khi đầu đỏ của kim từ la bàn nằm gọn trong mũi tên định hướng trên la bàn (xem mục 4 trong ảnh).
Các bước căn chỉnh la bàn để khớp bản đồ với thực địa (Nguồn: Internet)
Lúc này, bản đồ của bạn đã khớp với thực tế xung quanh. Những ngọn núi, con sông, đường mòn bạn nhìn thấy trên thực địa sẽ trùng với vị trí của chúng trên bản đồ.
4. Cách lấy phương vị từ bản đồ để di chuyển trên thực địa
Bước 1: Tìm vị trí hiện tại của bạn trên bản đồ (điểm A) và điểm cần đến (điểm B, ví dụ: một đỉnh núi, thác nước, khu cắm trại,…). Dùng bút chì nối hai điểm này bằng một đường thẳng.
Bước 2: Đặt cạnh thẳng của tấm đế la bàn nối liền Điểm A và Điểm B. Lưu ý mũi tên chỉ hướng phải hướng từ A đến B.
Định vị vị trí của bạn và điểm đích (Nguồn: Internet)
Bước 3: Giữ nguyên vị trí la bàn trên bản đồ. Xoay vành độ bezel cho đến khi các đường định hướng của la bàn song song với các đường kinh tuyến Bắc – Nam trên bản đồ. Chữ ‘N’ trên vành độ phải chỉ về hướng Bắc của bản đồ.
Xoay vành độ để khớp la bàn với bản đồ (Nguồn: Internet)
Bước 4: Đọc con số nằm ở vạch chuẩn chỉ hướng (Index line), đây chính là phương vị lấy từ bản đồ. Đừng quên hiệu chỉnh độ từ thiên (độ lệch từ) ngay bước này nếu cần (xem lại lưu ý ở mục 1.2).
Ví dụ: Bạn kẻ đường từ A → B trên bản đồ và đọc được phương vị 188°.
- Khu vực có độ lệch từ 5° Đông, vậy phương vị thật ngoài thực địa = 188° – 5° = 173°.
- Khu vực có độ lệch từ 7° Tây, vậy phương vị thật ngoài thực địa = 188° + 7° = 195°.
Đọc phương vị ở vạch chuẩn ngay trên ký hiệu N (Bắc). Như ở hình minh hoạ, phương vị xác dịnh được là 188° (Nguồn: Internet)
5. Cách dùng la bàn đi theo phương vị được cho sẵn
Tùy từng trường hợp, bạn có thể xác định phương vị từ nhiều nguồn khác nhau, ví dụ như:
- Phương vị lấy từ bản đồ (xem lại hướng dẫn ở mục 4)
- Phương vị được người khác chỉ dẫn và cho sẵn, ví dụ như: “đi về hướng 285° trong 500m”
Nhìn chung, thao tác di chuyển theo phương vị có sẵn đều dựa trên cùng một quy trình:
Bước 1: Hiệu chỉnh la bàn
- Xác định và xoay vành độ để nhập phương vị cần đi
- Giữ la bàn nằm ngang trước ngực.
- Mũi tên chỉ hướng di chuyển phải chỉ về phía trước và cách xa bạn.
Bước 2: Xoay toàn bộ cơ thể và cả la bàn cho đến khi kim la bàn từ màu đỏ nằm khít lên trên mũi tên định hướng (“Keep the red in shed”). Lúc này, mũi tên chỉ hướng di chuyển đang chỉ đúng hướng bạn cần đi.
Xoay toàn bộ cơ thể đến khi kim la bàn nằm khít mũi tên định hướng (Nguồn: Internet)
Bước 3: Di chuyển theo từng chặng
- Bạn luôn giữ la bàn hướng thẳng về trước, đồng thời phải giữ kim la bàn nằm khít trong mũi tên định hướng.
- Dọc theo đường phương vị đã xác định, hãy chọn một vật thể gần và dễ nhận biết (một tảng đá, một gốc cây, bụi rậm, khúc cua,…) và đi bộ đến đó.
- Khi đến nơi, dừng lại kiểm tra la bàn rồi mới chọn mốc tiếp theo. Liên tục lặp lại quy trình cho đến khi bạn tới đích. Không vừa đi vừa nhìn chằm chằm vào la bàn vì bạn có thể đi lệch hướng.
Với cách này, bạn có thể di chuyển chính xác ngay cả khi điểm đích cuối bị che khuất bởi rừng cây hoặc địa hình phức tạp.
Chia nhỏ chặng để di chuyển, luôn kiểm tra lại phương hướng trên la bàn (Nguồn: Internet)
6. Cách dùng la bàn tìm vị trí chính xác của bạn trên bản đồ
Phương pháp giao hội (tam giác định vị) được sử dụng khi bạn không biết chính xác mình đang đứng ở đâu trên bản đồ, nhưng có thể nhìn thấy ít nhất hai địa vật nổi bật đã được đánh dấu trên bản đồ (ví dụ: đỉnh núi, ngọn hải đăng, mặt hồ,…).
Bước 1: Xác định phương vị tới địa vật thứ nhất
- Nhìn về một mốc dễ thấy, giả sử là đỉnh núi A. Quay la bàn sao cho mũi tên chỉ hướng di chuyển chỉ thẳng về phía mốc đó.
- Xoay vành độ cho đến khi đầu đỏ kim la bàn nằm trùng khít với mũi tên định hướng (chi tiết xem lại mục 2. Cách sử dụng la bàn kiểm tra phương hướng). Con số nằm tại vạch chuẩn chính là phương vị tới địa vật.
- Hiệu chỉnh độ từ thiên ngay lúc này (nếu cần).
Lấy phương vị từ mốc địa vật thứ nhất (Nguồn: Internet)
Bước 2: Chuyển phương vị vừa lấy lên bản đồ
- Đặt la bàn lên bản đồ, một góc của tấm đế đặt trên vị trí của đỉnh núi A trên bản đồ.
- Xoay toàn bộ la bàn (giữ nguyên vành độ) sao cho các đường định hướng song song với các đường kinh tuyến, đồng thời chữ ‘N’ và mũi tên chỉ hướng di chuyển phải chỉ về phía Bắc của bản đồ.
- Vẽ một đường thẳng dọc theo cạnh tấm đế, kéo dài từ đỉnh núi A ngược về phía vị trí ước tính của bạn.
Chuyển phương vị vừa lấy lên bản đồ (Nguồn: Internet)
Bước 3: Lặp lại với địa vật thứ hai
- Thực hiện tương tự với một đỉnh núi B hoặc địa vật khác, cách địa vật đầu tiên ít nhất 60°. Giả sử bạn lấy được phương vị 300°. Vẽ một đường thẳng thứ hai từ đỉnh núi B.
Lấy phương vị từ một điểm mốc thứ hai (Nguồn: Internet)
Bước 4: Lấy giao điểm
- Vị trí của bạn nằm ở điểm giao nhau của hai đường thẳng bạn vừa kẻ.
- Để đảm bảo độ chính xác cao hơn, bạn có thể sử dụng một địa vật thứ ba để vẽ đường thẳng thứ ba trên bản đồ. Ba đường này sẽ tạo thành một tam giác nhỏ, bên trong tam giác đó sẽ là vị trí ước lượng của bạn.
Lấy giao điểm của các đường thẳng vừa vẽ để xác định vị trí bạn đang đứng trên bản đồ (Nguồn: Internet)
7. Lưu ý khi sử dụng la bàn
Khi mới làm quen với la bàn, nhiều người thường mắc sai lầm nhỏ khiến kết quả định hướng không chính xác. Để sử dụng hiệu quả và an toàn, bạn cần ghi nhớ những điều sau:
- Tránh các nguồn gây nhiễu từ: Không để la bàn gần các vật bằng kim loại như dao, điện thoại, khóa balo, xe hơi hoặc đường dây điện. Những vật này có thể khiến kim la bàn lệch hướng.
- Luôn đặt la bàn nằm ngang: La bàn nằm ngang và ổn định sẽ giữ thăng bằng để kim la bàn có thể xoay tự do và chỉ đúng hướng.
- Thực hành ở nơi an toàn: Trước khi mang la bàn vào những chuyến đi xa, hãy tập luyện tại công viên hoặc khu vực quen thuộc để thành thạo cách sử dụng.
- Luôn kết hợp la bàn với bản đồ: La bàn sẽ phát huy tối đa tác dụng khi dùng kèm bản đồ. Bạn nên ưu tiên bản đồ địa hình có các đường đồng mức, lưới tọa độ và ghi rõ độ lệch từ tính.
- Không phụ thuộc vào một công cụ duy nhất: Nên chuẩn bị nhiều phương án dự phòng như thiết bị GPS cầm tay, điện thoại thông minh có bản đồ ngoại tuyến,… để đảm bảo an toàn trong chuyến đi.
Để đảm bảo an toàn và thuận tiện hơn trong môi trường thực địa, mời bạn tham khảo ngay các sản phẩm và phụ kiện hỗ trợ hữu ích, được thiết kế bởi đội ngũ đam mê thể thao từ Decathlon:
- La bàn có đế Decathlon GEONAUTE Explorer 500: Hiệu suất tối ưu, tích hợp đầy đủ tính năng cần thiết, phù hợp cho chạy định hướng hoặc leo núi.
- Túi khô chống nước Decathlon ITIWIT 5L: Gọn nhẹ, chống nước tốt (IPX6), phù hợp để bảo quản la bàn và các dụng cụ nhỏ như bút chì, bản đồ mini hoặc điện thoại nhỏ.
Khi bạn thành thạo cách sử dụng la bàn, mọi hành trình đều trở nên thuận tiện và tự tin hơn. Nếu bạn đang lên kế hoạch cho những chuyến phượt, hiking hay trekking thú vị, đừng quên dành thời gian luyện tập thường xuyên với la bàn để phản xạ nhanh chóng và chủ động trong mọi tình huống, giúp bạn khám phá thiên nhiên một cách an toàn và trọn vẹn.
